ΘΕΑΤΡΟ ΣΚΙΩΝ - ΚΑΤΑΣΚΕΥΑΖΟΝΤΑΣ…ΣΚΙΕΣ !

ΤΡΟΠΟΙ ΚΑΤΑΣΚΕΥΗΣ ΦΙΓΟΥΡΩΝ ΘΕΑΤΡΟΥ ΣΚΙΩΝ

Το Θέατρο Σκιών αναμφίβολα αποτελεί την έσχατη μορφή θεάτρου! Και λέγοντας έσχατη, εννοούμε την τέλεια απομάκρυνση του υποκριτή από το προσκήνιο, αφού πλέον ανάμεσα σ’ αυτόν και τους θεατές μεσολαβεί η οθόνη, στην οποία προβάλλεται ένα ενεργούμενο, κατασκευασμένο από χαρτόνι, δέρμα, ζελατίνη και το οποίο κινείται με τη βοήθεια μίας σούστας από το χέρι  του Καραγκιοζοπαίκτη. Αυτός δεν το θέτει μόνο σε κίνηση, αλλά τού δανείζει και τη φωνή του, την οποία παραλλάσσει μιμούμενος τους διάφορους χαρακτήρες, τις διάφορες ηλικίες, τους διάφορους γλωσσικούς κώδικες κάθε κοινωνικής και επαγγελματικής τάξης.

Η φιγούρα, λοιπόν, αποτελεί την πρώτη ύλη, η οποία παράγει  τη σκιά, που πρωταγωνιστεί στο θέατρό μας. Θα αναφερθούμε, επομένως, τόσο στα είδη των φιγουρών, ανάλογα με το υλικό κατασκευής τους, όσο και στον τρόπο με τον οποίο τις δημιουργούμε.

Είδη φιγουρών

Μπορούμε να κατατάξουμε τις φιγούρες μας σε έξι είδη.

1. Οι χαρτονένιες σκαλιστές, που δίνουν μόνο σκιά
2. Οι βυζαντινές ή γδυτές, αυτές είναι ολόγλυφες, με μεγάλα σκαλίδια τα οποία καλύπτονται από έγχρωμες κόλλες, δίνουν τη σκιά του περιγράμματος και αποδίδουν έγχρωμες τις λεπτομέρειες.
3. Οι δερμάτινες, είναι έγχρωμες και τόσο διαφανείς, όσο επιτρέπει το πάχος και η επεξεργασία του δέρματος.
4. Οι ζελατινένιες, είναι έγχρωμες και εντελώς διάφανες.
5. Οι φιγούρες της αποθέωσης με ελάχιστα ή καθόλου σκαλίδια, βαμμένες με λαδομπογιές και από τις δύο μεριές και τέλος
6. Οι μικτές, από ετερόκλητα υλικά και διαφορετικές επεξεργασίες, π.χ από δέρμα ή ζελατίνα ο κορμός, σκαλιστή από χαρτόνι φουστανέλα. Ή δερμάτινο το κεφάλι, τα χέρια, τα κάτω άκρα και όλο το υπόλοιπο σκαλιστό από χαρτόνι.

   

   ΜΙΚΤΗ ΦΙΓΟΥΡΑ - ΣΚΑΛΙΣΤΗ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ

   
   Εδώ εντάσσεται και, το τουρλού, θα λέγαμε, καθώς συνδυάζει μέρη από κάθε είδους υλικό για κάθε κομμάτι της φιγούρας, μια ανάγκη που επέβαλε η φτώχεια σε δίσεκτα χρόνια.

          

Επεξεργασία και Τρόποι κατασκευής:

 Χαρτονένιας Σκαλιστής Φιγούρας θεάτρου σκιών

ΠΕΠΟΝΙΑΣ-ΧΑΡΤΟΝΕΝΙΑ ΣΚΑΛΙΣΤΗ
ΦΙΓΟΥΡΑ ΤΟΥ ΚΟΥΖΑΡΟΥ

Σχεδιάζουμε με το μαλακό μας μολύβι κατευθείαν στο φύλλο το χαρτόνι, αφού το κόψουμε στα τέσσερα με το ξυράφι. Παλαιότερα, όταν επρόκειτο για παραγγελία μιάς ή και περισσότερων φιγουρών που θα σκάλιζε και θα έντυνε ο ίδιος ο Καραγκιοζοπαίκτης που είχε κάνει την παραγγελία, ο Ζωγράφος έκανε το σχέδιο μ’ όλες του τις λεπτομέρειες σε χαρτί του μέτρου. Το χαρτί διπλωνόταν σε είδος τετραδίου, που ανοιγόμενο παρουσίαζε δύο φύλλα, ώστε στο δεξιό να ζωγραφιστεί ο κορμός της φιγούρας και στο αριστερό η μονοκόμματη φουστανέλα ή η σπαστή και το ένα πόδι, καθώς το άλλο θα ξεσηκωνόταν από το πρώτο. Κατόπιν, ο Καραγκιοζοπαίκτης κολλούσε το χαρτί με το σχέδιο του Ζωγράφου πάνω στο χαρτόνι, έκοβε το περίγραμμα με το ψαλίδι και ακολούθως σκάλιζε.

Το σκάλισμα

Σφυρί και κοπίδια τα βασικά εργαλεία

Τα κοπίδια που χρησιμοποιούσαν οι παλαιότεροι ήταν πρωτίστως από πρόκες.

Τις τοποθετούσαν στις γραμμές του τραμ ή του τρένου, που καθώς τις πατούσε τις πλάταινε στη μία τους άκρη. Την άκρη αυτή λιμάριζαν, για να γίνει κοφτερή έτσι, ώστε, καθώς χτυπούσε με το σφυρί ο σκαλιστής το κεφάλι του αυτοσχέδιου κοπιδιού, να κόβει η κοφτερή άκρη του εύκολα τα σκαλίδια. Αλλά και κατσαβίδια αργότερα, κυρίως αυτά για τις ηλεκτρικές επισκευές, χρησιμοποιούνταν, όπως και κοπίδια υποδηματοποιών, αφού με τη λίμα τα έκαναν κοφτερά.

Η λίμα είναι απαραίτητη καθ’ όλη τη διάρκεια του σκαλίσματος, βοηθώντας μας να έχουμε κοφτερό το κοπίδι μας. Στη συνέχεια το μέρος της φιγούρας αλείφεται με σαπούνι, για να γλιστρά το κοπίδι. Κάτω πάντα από τη χαρτονένια ή δερμάτινη φιγούρα τοποθετείται ένα κομμάτι χαρτόνι, ώστε το κοπίδι να μη χτυπάει στο μάρμαρο ή στο σκληρό ξύλο, πάνω στο οποίο σκαλίζουμε. Το κοπίδι κρατιέται με το αριστερό μας χέρι, όπως το μολύβι όταν γράφουμε, και ρέει πάνω στις χαραγμένες γραμμές του σχεδίου. Με το δεξί χειριζόμαστε το σφυρί, που δεν πρέπει να είναι πολύ βαρύ, χτυπώντας το κοπίδι με το πλατύ του μέρος. Η πολύχρονη εξάσκηση αποδίδει ταχύτατα και τέλεια αποτελέσματα. Όταν τελειώσει το σκάλισμα γυρνάμε τη φιγούρα από την άλλη πλευρά, την τοποθετούμε πάνω στο μάρμαρο και με το σφυρί μας χτυπάμε καλά τα αναβατισμένα σκαλίδια, ώστε να γίνει όσο το δυνατόν επίπεδη.

Η επιτυχία του σχεδίου

Για να είναι επιτυχημένο το σχέδιο μιας μορφής, της οποίας τη σκιά θέλουμε να αποδώσουμε στο φωτισμένο πανί μας, αυτό πρωτίστως οφείλεται στη βαθιά γνώση του ρόλου και της ψυχοσύνθεσης της προσωπικότητας της κάθε φιγούρας από τον κατασκευαστή της Καραγκιοζοπαίκτη. Ο Καλλιτέχνης, για τούτο, οφείλει να γνωρίζει άριστα όλη την υπόθεση της παράστασης, όπου η συγκεκριμένη μορφή εμφανίζεται. Εάν δε πρόκειται είτε για συγκεκριμένο ιστορικό πρόσωπο είτε για μορφή που κατάγεται από συγκεκριμένη χώρα ή ανήκει σε συγκεκριμένη εποχή, ο Ζωγράφος - Καραγκιοζοπαίκτης οφείλει να κάνει σχετική μελέτη και έρευνα έτσι, ώστε να επιτύχει την κατά το δυνατόν μεγαλύτερη προσέγγιση στον τύπο της όλης αμφίεσης των προσώπων της κάθε συγκεκριμένης εποχής και χώρας, αλλά και των ιδιαιτέρων γνωρισμάτων αυτού του ίδιου του ιστορικού προσώπου. Οι παραστάσεις όφειλαν και οφείλουν να παρουσιάζουν χωροχρονική ενότητα τόσον όσον αφορά τα σκηνικά, αλλά και τις φιγούρες. Και επειδή ομιλούμε για Θέατρο Σκιών η μορφή είναι αυτή που κυριαρχεί και είναι η ίδια και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του προσώπου  και του σωματότυπου, που αποτελούν την πηγή Έμπνευσης, από την οποία θα πηγάζει και η ανάλογη χροιά, η ένταση, ο παλμός της φωνής, αλλά και το όλον ήθος. Ας μην ξεχνάμε ότι ένας Καραγκιοζοπαίκτης σε μία του παράσταση πρέπει να μιμηθεί πλέον των 15 φωνών και να πλάσει τα αντίστοιχα ήθη! Πώς το πετυχαίνει αυτό; Όχι «από του αυτομάτου», αλλά έχοντας κατασκευάσει ο ίδιος τη φιγούρα! Μεταφέροντας σ’ αυτό το σημείο τα προσωπικά μας  βιώματα, σας αναφέρουμε ότι ο γέρο Κούζαρος, όταν ζωγράφιζε ή σκάλιζε συχνά απάγγελλε αποσπάσματα του ρόλου της αντίστοιχης φιγούρας, για να πλάσει τη μορφή της και φυσικά να ανακαλέσει στη μνήμη του και το έργο. Ήταν και αυτός ένας τρόπος να μάθουμε και εμείς, που τού παραστεκόμασταν, την παράσταση και την ιστορία της, αλλά και οι διερχόμενοι από την οδό Ιωάννου Μέρλα αναπάντεχα να χαρούν, ακουστικά, ένα μικρό στιγμιότυπο της. Η σχέση, επομένως, μορφής, φωνής και ήθους είναι αμφίδρομη! Οι  σκαλιστές, αναμφιβόλως, δίνουν εντυπωσιακό το σκιώδες αποτύπωμά τους στη φωτισμένη οθόνη.

Σκαλιστές Βυζαντινές ή Γδυτές

ΣΧΕΔΙΟ ΚΩΣΤΑ ΜΑΝΟΥ - ΓΔΥΤΗ ΦΙΓΟΥΡΑ

Μετά την ολοκλήρωση της απογύμνωσης της φιγούρας και της ανάδειξης των μεγάλων σκαλιδιών, αλείφεται από κάθε μία πλευρά της προσεκτικά με κόλλα και ντύνεται - παλαιότερα με τσιγαρόχαρτο ή λαδόκολλα -  στις μέρες μας συνήθως με ριζόχαρτο και από τις δύο πλευρές σε είδος σάντουιτς. Παλιά μπορούσαν ακόμη να χρησιμοποιήσουν είτε έγχρωμες κόλλες γλασέ είτε ακόμη και κόκκινες, κίτρινες και μπλε χαρτιά, που χρησιμοποιούσαν για τα φρούτα στα καφάσια της λαϊκής αγοράς. Αφού στεγνώσει η επενδυμένη με το διάφανο χαρτί φιγούρα, με ένα ξυραφάκι ή ψαλιδάκι μανικιούρ απαλλάσσεται από τις όποιες προεξοχές του χαρτιού έτσι, ώστε να έχουμε καθαρό το περίγραμμα και κατόπιν βάφουμε με σινική συνήθως μελάνη, ξεκινώντας πάντα από το πρόσωπο, από τα ανοιχτά χρώματα προς τα σκούρα, και από μέσα προς τα έξω.

Δερμάτινης φιγούρας θεάτρου σκιών

Με βάση το σχέδιο που έχουμε χαράξει πάνω στο δέρμα κόβουμε το κάθε μέρος της φιγούρας και το μουλιάζουμε στο νερό, για να φύγουν όσο το δυνατόν όλα τα υλικά της επεξεργασίας του στο βυρσοδεψείο. Κατόπιν, το στεγνώνουμε και, όσο παραμένει λίγο νωπό, τοποθετούμε κάθε κομμάτι σε αυτοσχέδια πρέσα, για να μη σκευρώσει. Ακολουθεί επίπονο ξύσιμο κάθε κομματιού με κυρτό κομμάτι γυαλί. Το ξύσιμο πρέπει να είναι ομοιόμορφο, χωρίς βαθιές εγχαράξεις, έως ότου γίνει εντελώς διαφανές το κάθε κομμάτι. Απομένει να σχεδιάσουμε με το μολύβι τις λεπτομέρειες και να περάσουμε με το πινελάκι μας τα φιλέτα και από τις δύο πλευρές. Τα φιλέτα με τη μαύρη σινική λειτουργούν ως φραγμός, για να μην απλωθεί το χρώμα που θα καλύψει τις μεγαλύτερες επιφάνειες, γι’ αυτό και επιβάλλεται να ξύνουμε ομοιόμορφα, αλλά και να στύβουμε προσεκτικά το πινελάκι μας. Οι δερμάτινες δίνουν πολύ ζωντανά αποτελέσματα.

ΑΝΤΙΟΧΟΣ Ο ΜΑΚΕΔΩΝ - ΔΕΡΜΑΤΙΝΗ ΦΙΓΟΥΡΑ
ΚΟΥΖΑΡΟΣ

Ζελατινένιας φιγούρας θεάτρου σκιών

ΒΕΛΙΓΚΕΚΑΣ - ΖΕΛΑΤΙΝΕΝΙΑ ΦΙΓΟΥΡΑ
ΚΟΥΖΑΡΟΣ

Όπως και στις δερμάτινες πάνω στο φύλλο της ζελατίνας, ή του τάπερ σήμερα ,σχεδιάζουμε με μαρκαδοράκι το περίγραμμα κάθε φιγούρας και κόβουμε με το ψαλίδι μας. Ξύνουμε με λεπτό γυαλόχαρτο, οριζοντίως και καθέτως, με προσοχή προς αποφυγή βαθιών χαράξεων και κατόπιν περνάμε τα φιλέτα με μαύρη σινική, ή άλλο χρώμα, λαδομπογιά, ανελίνη κ.λ.π. Στη συνέχεια χρωματίζουμε. Τόσο στις δερμάτινες όσο και στις ζελατινένιες ακολουθούμε την αντίθετη διαδικασία από τις έγχρωμες χαρτονένιες της αποθεώσεως. Σ’ αυτές τις τελευταίες πρώτα περνάμε τα χρώματα και μετά τα φιλέτα, ενώ στις διάφανες πρώτα τα φιλέτα και μετά τα χρώματα.

Η φιγούρα «θεμέλιος λίθος» κάθε παράστασης

Κάθε  παράσταση Καραγκιόζη έχει θεμέλιο λίθο της τα κουτσούνια της, τις φιγούρες και τα σκηνικά της. Αυτές οι μορφές είναι οι πρωταγωνιστές της, και εξ' αυτών πηγάζει η μίμηση και η φωνή, η κίνηση και η εξέλιξη της όλης πλοκής του έργου. Και ο λόγος για τον οποίο κυριαρχούν οι φιγούρες είναι απλούστατος, η αίσθηση της οράσεως ως αντιληπτικής ικανότητας υπερτερεί όλων των άλλων. Επομένως, το μεγάλο στοίχημα του αληθινού Καραγκιοζοπαίκτη είναι να μαγνητίζει το βλέμμα του θεατή, να κερδίζει την προσοχή και την προσήλωση του, αποσπώντας τον από οποιοδήποτε άλλο ερέθισμα για δυόμισι και πλέον ώρες! Γι’ αυτό και η φιγούρα πρέπει να παραβιάζει στον υπέρτατο βαθμό - και μάλιστα σε συνθήκες σκληρού ανταγωνισμού όχι μόνο προς ομότεχνους, αλλά και προς τον κινηματογράφο, την τηλεόραση, το βίντεο, τον ηλεκτρονικό υπολογιστή, το 3D - την προβλεπτικότητα του θεατή. το κοίταγμα της πρέπει να τόν μεταφέρει αυτομάτως στο  χωροχρονικό σημείο της παραστάσεως, να τόν ταξιδέψει σ’ άλλες εποχές, να τού διεγείρει την περιέργεια και το ενδιαφέρον να παρακολουθήσει την εξέλιξη της δράσης των σκιών, λες και είναι ζωντανοί άνθρωποι! Τα σκηνικά και οι φιγούρες πρέπει να χορταίνουν και να ξεκουράζουν, αλλά και ταυτόχρονα, όσο αυτό κι αν μοιάζει οξύμωρο, να διεγείρουν το μάτι του θεατή, να τού ξυπνούν συναισθήματα και σκέψεις. Και όση ώρα παρακολουθεί τα διαδραματιζόμενα να τόν καλλιεργούν αισθητικά. Τους στόχους αυτούς επεδίωξαν σε όλη τους τη σταδιοδρομία και επέτυχαν όσο κανείς  οι μεγάλοι Καραγκιοζοπαίχτες και Ζωγράφοι της παραδόσεώς μας, που κατασκεύασαν χιλιάδες εργαλεία του Θεάτρου Σκιών και προίκισαν αλλά και εξακολουθούν να προικίζουν τους σύγχρονους καλλιτέχνες του, οι οποίοι μετά μανίας εξαντλούνται στην αντιγραφή των σπουδαιότερων φιγουρών και σκηνικών του παρελθόντος, τόσο από σεβασμό, όσο και γιατί θέλουν να αντλήσουν από τη δύναμή τους και το κύρος τους. Εμφορούνται, όπως πιστεύουμε, και από την ειλικρινή τους διάθεση να μην επιτρέψουν να παραδοθούν αυτά τα εξαίσια έργα στη φθορά του χρόνου και λησμονηθούν. Ανάμεσά τους έχουν ήδη αναδείξει το αυτόνομο ταλέντο τους αρκετοί ελπιδοφόροι νέοι καλλιτέχνες, που σίγουρα θα συνεχίσουν τη μακρά εικαστική παράδοση του θεάτρου μας.

ΤΑΣΟΥ ΚΟΥΖΑΡΟΥ
ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗ ΘΕΑΤΡΟΥ ΣΚΙΩΝ - ΦΙΛΟΛΟΓΟΥ

Κατασκευάστε και εσείς τη δική σας φιγούρα χρησιμοποιώντας το αγαπημένο σας υλικό, από το παρακάτω σχέδιο του Μεγάλου Αλεξάνδρου του Κούζαρου, σύμφωνα με τις οδηγίες του άρθρου μας! Θα χαρούμε να μοιραστείτε τις δημιουργίες σας μαζί μας δημοσιεύοντας φωτογραφίες στη σελίδα μας στο facebook 

Εργαστήριο Σκιών Κούζαρος !